|
DAS terras de
Santa Maria, é S. João de Ver a mais falada nos documentos do célebre cartulário da Sé de
Coimbra, conhecido pelo nome de «Livro Preto». Interessa-lhe logo aquele com que foi aberta a colecção
Diplomata et Chartae dos P. M. H. e que trata da fundação
do
«cenobio sancti ihoannis de uilla de ualeiri».
Lástima é que mereçam pouca confiança as datas do
«Livro
Preto». Quanto a esse documento, HERCULANO hesitou entre 773 e 873; mas
diz o Sr. Sr. J. LEITE DE VASCONCELOS (Lições de Filologia Portuguesa, pág. 16, nota I) que já TAILHAN demonstrou
que ele deve ser do século X. Neste século, não há dúvida nenhuma da existência desse mosteiro que, por
sinal, fora dúplice,
pois se fala no «uictum et uestimentum monagorum fradrum uel
sororum qui ibidem in seruicio permanent». Assim consta dum
documento do ano 977, reproduzido do original com o n.º 120
nas Dipl. et Ch. e que também se encontra no referido Liv. Preto, a fIs. 131 v. Inserem ainda
os Dipl. um documento de
1093 (n.º 801) que se refere à «ecclesia de sancto iohanne de
ualer», mas, como essa colecção só vai por enquanto até ao ano 1100, ficaram de fora muitos
outros, indispensáveis para a história
da freguesia. Vamos reproduzir a parte essencial dos
que se nos depararam, ao percorrermos rapidamente o Livro
Preto.
Ano de 1104
− «Rodericus uermudiz cartam uenditionis
facio
uobis domno mauricio episcopo de hereditate mea propria quam
habeo de herentia patris mei uermudi armentarii; id est de media de eclesia sancti ihoanis de uilla ualeir et de illa laicali uilla aliud tantum
uendo uobis illam pro pretio quod michi conplacuit.
id est. XXXII. modios». (L. P., fI. 205 v.).
/ 102 /
Ano de 1108
− «Zalama uenegas simul
cum uxore mea eldura pelaiz» fazem doação à Sé de Coimbra e ao bispo D. Maurício «de duabus partibus nostris hereditatibus. De uilla que uocatur
uaeir concedimus sextam partem de illo casal de guizoi
ad integrum. De casal de guntilli media quarta ad integrum. De
uilla de anceon similiter media quarta. De sancta christina media
quarta. De casal de adaufu quanto inde pertinet uxori mee eldura pelaiz exparte suorum parentum. De istis predictis hereditatibus adtestamus duas partes ad prenominatam sedem post obitum nostrum
et qui prius obierit confestim dimittat partem
suam in prenominata sede. et similiter faciat qui remanserit. De
saitela damus et concedimus de hodie die in antea omnem nostram racionem quantum nobis pertinet et in potestate nostra fuit
usque hodie tam de laicale quam de eclesiastico ad integrum
pro anima filii nostri et nostrarum animarum». (L P., fI. 174 v.).
Ano de
1112
− «Ego famulo dei pelagio uermudiz» faz doação à sé de Coimbra «in manu de domno G. episcopo» «de
hereditate mea que habeo in uilla quos uocitant numcubata ualer
et sancti ihoanni mea ratione ab integro. de medietate de ipsa uilla de
ualer et de sancti ihnne de octava quarta ab integro». «et habet
iacecencia ipsa hereditate in territorio portugalensis subtus mons sauto
redondo. prope ciuitas sancta mar.». (L P., fI. 168).
Ano de 1114
− «Ego arias presbiter
una cum sorore mea
guntina et filiis eius gundisaluuo garsia et pelagio froile et uxore eius lupa de hereditate nostra propria quam habuimus ex
parte matris nostre hereditario jure in territorio sancte marie de
ciuitate id est tres quartas de todo hereditate quam habuit mater mea
adosinda anicia (?) in sancto ihnne de ualer tam de eclesiastico quam de laicale tam de domibus quam de uineis et pomeriis et terris cultis et incultis»
− fazem venda ao bispo de Coimbra.
(L. P., fl. 138 v.).
− «Ego arias presbiter
una cum sorore mea gontina et filiis
eius gudisaluo garsie et pelagio froile et uxore eius lupa. facimus cartam uenditionis uobis episcopo domno gundisaluo et canonicis
uestris colimbriensis sedis de hereditate nostra propria
quam habemus in territorio sancte marie de ciuitate ex parte
matris nostre adosinda auinicia. Idem excepta quinta parte que
est cognati nostri menendi garsie et uxoris eius flamule. totas
illas quattor quintas de tota illa hereditate quam habuit iam dicta
mater nostra adosinda, in sancto ihoane de ualeir tam de ecclesiasti quam de laicale de testationibus domibus uineis pomaribus
terris cultis et incultis per omnia qua potuerit inueniri loca. pro
qua hereditate dedistis nobis in precium c. c. md'ios tantum
nobis bene placuit». (L. P., fI. 155 v.).
/ 103 /
− O mesmo texto com variantes ortográficas (L. P.,
fl. 167).
Ano de 1117.
− «Pelagius eriz presbiter» doa uma herdade
à Sé de Coimbra e ao bispo D. Gonçalo: «Hec uero hereditas
est in uilla que uocatur ualeir territorio castelli quod dicitur sancte marie de ciuitate et de ecclesia ipsius
uille uocalulo sancti
ihoanis». (L. P, fI. 165).
Ano de 1119
− «Ego pelagio eriz plazum uel karta uendicionis facio uobis domno episcopo G. et ad ila sedis sancte marie.
In parte huius testamenti de ista hereditate que habeo in sancti
ihoannis de ualeir de auiorum et parentorum meorum et accepit
de uobis per inde precium nominatum. Octaua de illa decima
de sancti ihoannis et in medietate de santa
†. et sancti genesii
integro que habea illos in uita mea et redda de illa mea hereditate IIII. in
ratione sine maiordomo et post obitum meum dimitta illa hereditate et illo vrestimo ad illa sedis sancte marie. et
illa karta que fecit ad filio meo non habeat robre do illa integra
ad illa sedis iam supranominata». (L. P, fi. 166).
Ano de 1123.
− Pelagio Eriz faz a D. Gonçalo, bispo de
Coimbra, «karta de hereditate mea propria que habeo in uilla que
uocitant ualer in loco predicto sancto ihoane subtus mons sauto rodundo discurrente lagona de auiul prope castello sancta
maria. De uobis illa hereditate prenominata de tota ipsa uilla de
medietate VIII integra». «Pro quo accipi a uobis sauto rodundo
et medium fructum de sancta crucis et VIII.ª de ecclesia sancto ihoane de
ualer». (L. P, fi. 165).
Ano de 1126.
− «Arias presbiter» doa uma herdade à Sé de
Coimbra e ao bispo D. Gonçalo: «et illa hereditas est sita in
terra sancte marie ciuitatis in loco qui uocatur sanctus ihoannes
de uaeir. unde ego habeo de ílla medietate quinta parte de illa
octaua». (L. P., fl. 166 v.).
Ano de 1127.
− Solacio Froilaci doa à igreja de S. João «in
uilla ualeiri discurrente riuulo rio mediano territorio portugalense prope ciuitas sancta
maria»: «hereditate mea propria que
habeo in uilla quod est inter casal de tilla et in uilla palumbos
et est ipse casal in ripa de illo riuulo que discurre pro palumbos et alia parte in palumbos mea
racione». (L. P., fl. 132).
Ano de 1132.
− «Pelagius uermuiz» doa uma herdade à Sé
de Coimbra e ao bispo D. Bernardo: «et habet ipsa hereditate iacencia in uilla de uaeir. et uenit mihi de comparadea et de
ganancia do ipsam meam mediam partem integram cum suas
/ 104 /
uineas et suas terras et suas pomerios et suas casas». (L. P., fI. 177).
− «Ego zalama uenegas placuit mihi [...] facere testamentum firmitatis de hereditate mea ad sanctum ihnnem de uaeir et uobis
episcopo domno bernaldo et habet ipsam hereditatem iacenciam in ipsa
uilla de uaeir et uenit mihi de ganancia uel de comparadela quanta ibi
habeo excepta illa de patre meo domno egas et totam ipsam hereditatem
per ubi illam potueritis inuenire. intus et foris. Do eam sicut superius
dixi sancto ihnni de uaeir et episcopo domno bernaldo pro mea anima et
parentum meorum exceptum inde unum casalem que dedi ad mulierem meam
domna, godina menendiz ut teneat illum in uita sua. et post obitum suum
dimittat illum ad sanctum ihnnem de uaeir». (L. P., fl. 176 v.).
− «Notum sit omnibus tam presentibus quam nascituris quia ego pelagius
uermuiz pro angustia de uno maIo homine qui faciebat mihi malum mediam
partem hereditatis mee que est in sancto ihnne de uaeir. testaui regine
domne tarasie et ille episcopus dopnus gundisaluus sacauit illam
hereditatem per
precium et seruicium suum. et illa regina domna tarasia testauit
ipsam hereditatem sedi sancte marte colimbriensis episcopo domno
gundisaluo. Postea placuit [...] uobis episcopo domno bernaldo
colinbriensi facere testamentum de illa hereditate que mihi remansit quam
habeo cum uxore mea et de illa hereditate que mihi remansit curo
uxore mea aragunti. dono atque concedo meam mediam partem ab integro
supradicte sedi et tibi supradicto episcopo tam de uineis quam de terris cultis et incultis et eciam
de casis uel quantum in se obtine et ad prestitum hominis est in uilla scilicet sancti ihnnis de uaeir per loca antiqua et terminos antiquos
ingressus et regressus et per ubi eam potueritis inuenire». (L. P., fl. 176).
Padre MIGUEL
A. DE OLIVEIRA
|
